Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha mba’apohára ohókuri ko arapokõindýpe mbohapy táva oĩva San Pedro tavusúpe ikatuhag̃uáicha oñemboguatave ohóvo tembiapoguasu hérava «Registro del guaraní oral a partir de relatos de hablantes nativos de la lengua mayores de 60 años». Ko apopyrã porãite ñepyrũrãite ogueroike 21 távape, opytáva 7 tavusu ryepýpe, Región Oriental-gua, oñondivepa ombyatývo amo 60 tapicha oikuaaukáva hembiasakue iñe’ẽme.

Ko tembiapo omyakã Ñe’ẽnguéra Rapereka Moakãha, PÑS ryepýpegua, ha heseve oñemoñepyrũse peteĩ ñe’ẽaty ryru guarani ñe’ẽ ayvu rupive, oguerekopaitétava tekopy okaharegua taha’e ymave térã ko’ág̃agua, arandukaaty, jepokuaa, jeroviapy, tekoyma, ñemitỹmby, tembi’u ha ambue mba’e rehegua.

Ko ñe’ẽaty ryru, guarani ñe’e ayvu rupive, oñongatupáva umi tapicha ohasámava 60 ary rembiasakue, iñe’ẽ ypy ha’éva guarani ha ko’ýte guarani añónte oiporúva, ko tembikuaareka ojeiporúta oñembokuatia, ojehapereka, oñehesa’ỹijo ha oñemohenda ko ñe’ẽ.

Umi mba’apohára Ñe’ẽnguéra Rapereka Moakãhapavẽmegua ohova’ekue apytépe oĩkuri Abelardo Ayala ha Christian Ojeda ha Moisés Olmedo, Tics moakahára.  Umi táva oñeg̃uahẽháme ha’ékuri San Estanislao, General Resquín ha Yrybucuá oĩva San Pedro tavusúpe.

Umi tavusu oñeg̃uahẽha ko tembiapo’atýpe ha’ehína: Guairá, Caaguazú, Caazapá, Paraguarí, Misiones, San Pedro ha Cordillera. Ambue atýpe oikéta Alto Paraná, Concepción ha Ñeembucú. Peteĩteĩ tavusúpe oñeg̃uahẽkuri mbohapy távape, oñondivepa oñeguahẽse amo 70 karai térã kuñakaraípe omombe’úva hembiasa guaraníme.

Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽ mba’apoharakuéra, oĩva Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha poguýpe og̃uahẽkuri comunidad El Estribo-pe, opytáva Presidente Hayes-pe ha oĩháme Enxet Sur atygua.

Upe tendápe, oñemba’eporandu umi ypykuérape oikóva aldea oĩmimíva upépe, kóva rupive oñehesa’ỹijóta Enxet ñe’ẽ reko. Ko tembikuaareka oipytyvõta ojeikuaa hag̃ua mba’éichapa ojeporu ko ñe’ẽ ko’ã atýpe ha imbaretekue ojeporúvo mamo hendárupi, taha’e ogapy, mbo’ehao, tekoha ha ambe tenda ojejohuhápe hikuái.

Ko’ã marandu osẽva mba’eporandúgui oipytyvõ mbaretéta ojehechakuaa hag̃ua umi temitekotevẽmby iñe’ẽ ypy rehegua oĩva ko atýpe ha uperire oñembohape hag̃ua tembiapoita oipytyvõtava enxet ñe’ẽ oñeñangareko ha oñemyasãi hag̃ua, oñeñangarekóvo upéicha iderechokuéra ñe’ẽ rehegua oguerekóva.

Mba’apoharakuéra omboguatava’ekue ko tembiapo apytépe oĩkuri:

Sonia Avalos, Ypykuéra Ñe’ẽ Oguepotáva Ñemoĩngove ha Ñemombaretejey Mbohapehára,

Matías Medina, Ypykuéra Ñe’ẽ Ñemyasãi ha Jekuaauka Mbohapehára,

Ramón Barboza, Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu Mbohapehára, ha

Zeneida Quiñonez, mba’apohára Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽmegua

Ko’ãichagua tembiapo PÑS omboguatáva oúvo ohechauka mba’éichapa ko temimoĩmby guive ojejepytaso mbarete ojejúvo ypykuéra Paraguaigua ñe’ẽ rehehápe, imoakãharakuéra ñepytyvõme ha upéicha avei oñemomba’eguasúvo ikuaapy, ijepokuaa ha ijeroviapykuéra.

Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽ omboguatákuri peteĩ tembiapo Karandilla Potýpe, Sanapaná atýpe, opytáva Presidente Hayes tavusúpe, Cháko ryepýpe.

Ko ñembyatypy aja oñehesa’ỹijojey ha oñemoneĩ marandu Sanapaná ñe’ẽ rehegua umi líder ha ambue moakãhára atygua ñepytyvõme. Ko kuatiápe oñeñongatu umi marandu oñeguenohẽva’ekue mba’eporandu ojejapova’ekue chupekuéra rupive, kóva oguenohẽ sanapaná payvoma ñe’ẽ rekove resãi ha imbaretekue mamo henda ojeporuhápe guive.

Ko’ã marandu osẽva tuichamba’e oñemoñepyrũ hag̃ua ambue tembiapo oñeñangareko ha omombareteve hag̃ua ko ypykuéra ñe’ẽ.

Ko tembiapo omyakãkuri upérõ Sonia Ávalos, Ypykuéra Ñe’ẽ Oguepotáva Ñemoĩngove ha Ñemombaretejey Mbohapehára, ha mba’apohára Zeneida Quiñonez, mokõivéva Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽmegua.

Ypykuéra Paraguaigua ñe’ẽ ñemombareterã ryepýpe, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha mba’apoharakuéra og̃uahẽkuri Guaná aty, Río Apa-pegua rendápe, opytáva San Lázaro táva, Concepción tavusúpe. Mba’apohára ohova’ekue apytépe oĩkuri PÑS sãmbyhyhára, karai Javier Viveros, omoirũ ha omotenondéva mburuvichaháicha ko tembiapotee.

Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽ omboguata ko tembiapo imba’apohára Zeneida Quiñónez ha Matías Medina ñepytyvõme, ko’ãvape omog̃uahẽ aty moakãhara ha mbo’eharakuéra.

Ko ñembyatypy aja, oñeñemongeta líder Miguel Cuéllar ha ambue moakãhára ko atýpegua ndive, ikatu hag̃uáicha oñemba’apove ojehóvo oñemyasãi ha oñemombarete hag̃ua guaná ñe’ẽ. Upépe, oñemog̃uahẽ avei máva mávapa ikatu ojeiporavo ijapytekuéragui oike hag̃ua Red de Promotores Lingüísticos-pe.

Oñemog̃uahe mokõi téra ikatúva oike ko atýpe: peteĩva ha’e peteĩ mitãkuña pyahu oikuaa mimíva guana ñe’ẽ, itúva guaná ha isy toba, ikatútava oiporu jey ko ñe’ẽ hogaygua oiporuhaguére ha ambuéva katu ha’ehína peteĩva umi kuñakarai oiporúva gueteri ñe’ẽ nieta, oikuaáva ko ñe’ẽ oikove rupi ijarýi ha iñe’ẽ ndive.

Krai líder opyta ombyatývo ijatyguápe upépe oñeñe’ẽ hag̃ua  mávapa oĩta herakuéra oike hag̃ua ko Red ryepýpe. Upereire oñemomarandúta PÑS-pe oñemboaje ha oñemoañete hag̃ua umi téra ojeiporavova’ekue.

Paraguay, 28 jasyrundy 2025- Mbo’ehára rembiapo jehechakuaa, ñemomba’eguasu ha ñemomorarã tekojoparaeta ryepýpe, Departamento de Formación Docente, Facultad de Ciencias Exactas y Naturales (FACEN)-pegua Universidad Nacional de Asunción (UNA) poguýpe oĩva, omoakãva MSc. Carlos Daniel González, ombosako’íkuri ñemongeta hérava “Ñe’ẽjoparaeta Paraguáipe”, ko’ýte oñeñe’ẽ hag̃ua umi ypykuéra aty ñe’ẽnguéra rehe.

Ko aty, oikova’ekue FACEN rógape, oĩkuri kuñakarai Carmen Rossana Bogado, Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãharapavẽ, omombe’úva hembiasa umi ypykuéra rekohápe, upéichante avei umi tembiapo omyakã ha momboguatáva guive PÑS rupive oñeñangareko ha oñemombaretejey hag̃ua ko’ã ypykuéra ñe’ẽ.

Ko ñemongeta apytépe, ojehechauka avei umi tembikuaareka omotenondéva FACEN mbo’eharakuéra, ohesa’ỹijóva matemática ñembo’e ypykuérape g̃uarã, upéichante avei oñemog̃uahẽ temimbo’ekuéra rembiasa omba’apo rire umi aty oikotevẽvéva ndive ha oñemboyke’ỹme avavépe.

Ko ñemongeta oikova’ekue oñemboguatákuri Ypykuéra Ñe’ẽ Ñeñongatu ha Ñemyasãi Moakãhapavẽ rembiapotee ryepýpe, omba’apo kyre’ỹva oúvo ypykuéra ñe’ẽ oñeñangareko ha oñemyasãi hag̃ua, upéichante avei oñembojekupytýva Decenio Internacional de las Lenguas Indígenas (DILI), UNESCO omoañetéva, jehupytyrãnguéra rehe.

Temimbo’e ha mbo’eharakuéra jeike ko’ãichagua tembiapópe ohechauka mbo’ehaovusu rembiapo ojepytasoha tekombo’e oporogueroikéva ha tekojopareta

rehehápe, kóicha avei ohechakuaa ha omomba’eguasúvo Paraguáipe iñe’ẽta ha iñarandupyeta rupi.

Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha(PÑS) ha Sociedad Internacional Misionera (SIM-GGG) omboheraguapy Ñoñe’ẽme’ẽ ojokupyty ha omba’apapo joaju hag̃ua oñondive opaichagua apopyrã ñe’ẽ ha arandupy rehegua, ko’ýte umi omokyre’ỹtava oñemyasãi hag̃ua ñe’ẽkõi ha umi ypykuéra ñe’ẽ Paraguaigua oñemombareteve hag̃ua.

Ko ñoñe’ẽme’ẽ ñemboheraguapy oikókuri Paraguay távape, upépe oĩkuri del Mgtr. Javier Viveros, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyhára ha karai Javier Bohórquez Sánchez, SIM-GGG moakãhára. Mokõive temimoĩmbygua ojokupyty omboguatava’erãha oñondive tembiapojoaju ogñeg̃uahẽ hag̃ua okaháre, upérupi oĩgueteri tapicha oiporúva guarani añónte ha’erupi iñe’ẽ ypy.

SIM-GGG heta apopyrãma omboguata oúvo taha’e yvyramba’apo, tesãirã, mymbarekokuaa, tembiporupyahu rehegua ha ogueroikévo avei mbo’epy ñandejára ñe’ẽ rehegua guarani ñe’ẽme oñemboyke’ỹme umi aty térã tekoha rekotee. Ko’ã tembiapópe ojeiporu mba’eporurã ñehendurãva (MP3) oguerekóva grabación guarani ñe’ẽme Grupo de Grabaciones en Guarani (GGG) ombosako’iva’ekue.

Ambueháguio, PÑS – tetã remimoĩmby oñemoheñoiva’ekue Léi 4251/10 rupive ha hembipota ryepýpe oisãmbyhyva’erã tembiapoita ojehape’apo, ojehapereka ha oñeñangarekohag̃ua Paraguái ñe’ẽnguéra rehe ha omba’apova’erã avei oñemombarete hag̃ua Paraguái ñe’ẽ tee mokõivéva ha opaichagua ñe’ẽ.

Umi tembiaporape aponde’a oñemboguapýva ñoñe’ẽme’ẽme  ryepýpe oĩ:

Mba’eporurã ñehendurãva guarani ha castellano ñe’ẽme apo ha ñemyasãi, oñembosako’iva ojeiporu hag̃ua tekombo’e, arandupy, mba’e’apoporãmby ha ambue mba’ekuaapy ryepýpe.

Apopyrã ñehendurãva guerojera ha upéi toñemog̃uahẽ opárupi umi maranduasãi rupive.

Mba’apohára  peteĩteĩ temimoĩmbygua ñembyaty omba’apótava umi apopyrã ñe’ẽ rehegua oñemoañete ha oñemboguata hag̃ua.

Tembiapojoaju oñembosako’i  ha oñemboguata hag̃ua aponde’a ha apopyrãnguéra oipytyvõ mbaretétava  ypykuéra aty ñane retãmeguápe.

Mokõive temimoĩmby ojokupyty omonguévo oñondive apopyrã oipytyvõtava guarani  ha castellano ñe’ẽ ojeporumeme hag̃ua ayvu ha jehaípe, oñemomba’eguasúvo tekojoparaeta ha ojegueroikévo opavavépe, ojehechakuaávo avei tuichamba’eha ñe’ẽita, arandupy mba’erekopyetaháicha.

Ko ñoñe’ẽme’ẽ ñemboheraguapy niko omoñepyrũ tetã rembiaporãite oporogueroikéva ha omba’apóva avei Paraguái ñe’ẽita rehehápe, ko’ýte okaháre, umírupi sa’ive og̃uahẽgui tembiporu iñe’ẽng̃uéra teépe ha upéva tekotevẽ rupi oguereko hikuái hekoha ha hekovekuéra oñakãrapu’ãve hag̃ua.

PÑS omomba’eguasu umi omotenondéva castellano ñe’ẽ Paraguáipe.

Castellano Ára rehegua, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS) ombosako’i “Ñemomba’eguasu ha Jehechakuaa umi omba’apóva Castellano rehe Paraguáipe” Tetã Ñoa’ãngatu Sãmbyhyhápe Amandaje Kotýpe (Eusebio Ayala Km 4 ½, Asunción).

Ko tembiapo rupive, ojehechauka ha oñemomba’e umi tapicha ha temimoĩmby rembiapo, omba’apóva castellano ñemoherakuã rehe Paraguái reko’atýpe, oñemomba’évo avei tetã ñe’ẽ tee ha hembiasa, arandupy ha reko tee ñemyasãi.

 Péicha, oñemomba’eguasu 12 yvypóra katupyrýpe omba’apóva castellano ñe’ẽ rehehápe:

1. Osvaldo González Real
   2. María Eugenia Garay
   3. Victorio Villalba Suárez
   4. Víctor Casartelli
   5. Alfredo Boccia Paz
   6. José Antonio Alonso Navarro
   7. Rodrigo Colmán Llano
   8. Limpia Concepción Esteche
   9. Stella Josefina Godoy
   10. Gustavo Torres Grossling
   11. Graciela Agüero Meza
   12. Gustavo Laterza Rivarola

Tembiapo ojesarekókuri Léi Nº 4251/2010 “Ñe’ẽnguéra rehegua” rehe, oñemoĩhápe akytã 3º-pe guaraní ha castellano ha’eha Tetã ñe’ẽ tee, ojeipuru ha ojehecharamóva Mbohapyve Tetã Pokatuendápe ha opaite temimoĩmby tetãmba’évape. Upéicha avei, akytã 34º-pe he’i Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha ha’eha tembiapo ñangarekohára ha omoakãva Léi he’íva.

Iporã ñanemandu’a Organización de las Naciones Unidas (ONU) omoneĩhague ára 23 jasyrundy guive oñemomorã hag̃ua Castellano Ára, omomba’évo Miguel de Cervantes Saavedra omanoha ára, karai herakuãitéva ñe’ẽporãhaipyre yvóra tuichakue javeve ryepýpe. Ko ñemomorã niko ojejapo omoherakuã hag̃ua castellano jeporu tuicha mba’eha, ñe’ẽ ojeporuvéva yvóra tuichakue javeve, ha avei ñe’ẽ imbaretevéva yvy ape ári.

Tembiapo rupive, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS) ohechaukajey oñe’ẽme’ẽvo oñemoherakuã, oñemombarete ha ojehechaukávo Paraguái ñe’ẽita, ojehechakuaávo tetã arandu ha iñe’ẽkuaaty.

Ko arakõime, 7 jasyrundy jav,e Instituto Profesional de Artes ha Ciencias de la Comunicación (IPAC) rógape ojeikuaauka ñepyrũ Proyecto de Acceso al Audiovisual para Comunidades Indígenas (PAACI), ko tembiapo omyakã Instituto Nacional del Audiovisual Paraguayo (INAP) ha oykeko mbarete ichupe Fondo Nacional de la Cultura y las Artes (FONDEC), Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS), Instituto Paraguayo del Artesanía (IPA) ha IPAC.

Ko apopyrã omoñepyrũ tembiapo porãite oñembokatupyryhápe 15 mitãrusu ypykuéra atýpegua, oĩ Angaité, Manjui ha Nivaclé  Aty Chaco paraguayo-pegua, ko’ãva oñembokatupyrýta audiovisual apopy ha ñemyasãirãme, ko ñembokatupyry 212 ipukúta aravo. Ko’ápe oñembo’éta atyguasu rupive oñembo’etahápe mba’éichapa oñeñongatu opaite mba’e arandupyregua, mba’éichapa oiporúva’erã tembiporu ipyahuvéva oúvo ha mba’éichapa oñemombe’uva’erã umi mba’e ojehecha ha oikóva, ko’ãva he’ise oñeñongatuva’erãha jepokuaa, ñe’ẽ ha ypykuéra rembiasakue ha’ekuéravoi omombe’úva.

Ko atýpe oĩkuri Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyhára, karai Javier Viveros; INAP  moakãhára Christian Gayoso; FONDEC moakãhára Rodney Zorrilla; IPAC moakãhára, Guillermo Iturrieta ha IPA ha PÑS mburuvichakuéra, omog̃uahẽva’ekue kits tekombo’erã umi beca orekóvape ha oĩ kuri avei Patrimonio Cultural Inmaterial del IPA moakãhára, Zulma Inés Masi Godoy.

Oñemog̃uahẽ aja temimbo’ekuérape, Iturrieta he’i ha omomba’eguasu “ ko jehekombo’e opityvõta ichupekuéra hekotee oñemyasãi hag̃ua cine-rupi”. Upéichante avei karai Zorrilla, he’i chupekuéra “toñangarekóke ko mbo’epy rehe ome’ẽtare ichupekuéra tembiporu oipytyvõtava chupekuéra”, ha katu Viveros he’i “ audiovisual rupive hekove resãi ha hekove katuíta hembiasakuéra”

Ipahápe, INAP moakãhára omog̃uahẽ avei hemimo’ã: “Ko ñembokatupy oipytyvõ mbaretétaha chupekuéra omoañete hag̃ua ikerayvoty tee, ha opavavépe ojopy omohu’ã hag̃ua ha upéicha tenonde gotyove tahetave oñemoaranduséva ha hetave ypykuéra oñemoarandúmava.

Paraguái pokatuenda guive, roguerohory ko tembiapo ha roimehaguére avei hyepýpe, oipytyvõta rupi oñeñongatu ypykuéra jepokuaa, oñemombaretévo ypykuéra reko oikovéva ko’ág̃a meve ha upekuévo avei omokyre’ỹva oike hag̃ua audiovisual ryepýpe.

Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS), hembiapo oĩháicha Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua ha Léi 6530/20 “Omoneĩva Lengua de Señas Paraguaya”, oñombyatýkuri tembiapo joajúpe Fulgencio Yegros Tavao Mburuvichakuéra ndive.

Ko tembiapo omoakãkuri Diego Duarte, Ñe’ẽnguéra Rekoguatarã Mbohapeha Moakãhara PÑS-pegua, Luiz Fernandes, Lengua de Señas Moakahapavẽ aporekokuaahára ha ñe’ẽñeikũmbyhára, Karin Mendoza,  Ñe’ẽnguéra Rape’apo Moakãhapavẽ aporekokuaahára; ha Rossana Ayala, Tavao Mburuvicha Pytyvõhára ndive, ikatuhag̃uáicha oñemoñe’ẽkõi temimoĩmby kuatia ha terarechaukaha (guarani ha castellano-pe), upéicha avei oñemoañetévo marandu jeikuaauka Lengua de Señas Paraguaya (LSPy) rupive, umi iñe’ẽ’ambuéva ha guaraníme oñe’ẽvape g̃uarã. Ko tembiapo rupive ojeroikese marandu opaichaguápe g̃uarã opaite temimoĩmbýpe. Upéicha avei, oñemohenda hag̃ua Ñe’ẽnguéra Ñangareko Rendavore (ÑÑR), he’iháicha Tembiapoukapypavẽ Ppy. 6797/17, oñembohenda ha oñemotenonde hag̃ua hekopete ñe’ẽnguéra ñangareko ñane retã remimoĩmby ryepýpe.