Monthly Archives: October 2024

Umi tembiapo oñemboguatáva ojejúvo oñeñangareko ha oñemoingojey hag̃ua ypykuéra ñe’ẽ ryepýpe, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyhára, karai Javier Viveros, hembiapo irũnguéra ñepytyvõme, oñemongeta kyre’ỹ oúvo umi ypykuéra ndive oñembyaty hag̃ua umi marandu ojeiporútava oñehesa’ỹijokuévo Sanapaná Payvoma ñe’ẽ.

Pe comunidad Anaconda, Sanapaná aty reheguápe, oñeime aja oñeñemongetákuri líder Chiquiño Patrocinio ndive, he’íva tekotevẽtereiha oñeñangareko Sanapaná aty ñe’ẽ ha arandupy rehe.

Ko ñemongeta ojejapo ojejúvo PÑS rembiapotee ryepýpe, tetã ñe’ẽjoparaeta ñemombareterã ryepýpe, oñembojekupytývo avei Décenio Internacional de las Lenguas Indígenas (DILI) rehe.

Sãmbyhyhára Riveros omyesakãjey hemimoĩmby guive oykeko mbareteha Estado rembiapotee oñemboguatáva oñepytyvõ hag̃ua ko’ã tetã rembiaporãita ogueroikéva opavavépe ha omokyre’ỹva iñe’ẽnguéra ypy ñemomba’eguasu ha jeporu katui.

Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha kóicha omoañetejey avei iñe’ẽ omba’apo mbaretévo Paraguái mba’erekopytee rehehápe, ha’éva iñe’ẽ ha iñarandupy, ha omba’apóta gueteri oúvo peteĩteĩ ypykuéra ñe’ẽ ñane retãmegua taipyenda mbarete ha tojehupi yvate.

Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyhára, karai Javier Viveros, hembiapokuéra irũ ndive, oñembyatýkuri Enxet Sur aty moakãhára ha rérapegua ndive, omoñepyrũ hag̃ua Mba’eporandu ha’eva’erã Previa, Libre ha Informada (CPLI).  Ko aty oñembosako’i oñembohape hag̃ua tembiapojoaju oñeñongatu ha oñemombarete jey hag̃ua ñe’ẽ ypy Enxet Sur mba’éva.

Ko aty mba’eporandurãva, oñemboguata tetã rembiaporãite ypykuéra ñe’ẽ derécho ñemoañete potávo, kóva tuichamba’e ogueroikehaguére umi ypykuéra atýpe omba’apo ha omoneĩ hag̃ua opaite mba’e iñe’ẽ ha iñarandupy rehehápe. Oñembyaty aja hikuái, umi atygua omog̃uahẽ hemimo’a, ipy’apy ha hemiandukuéra, he’i jey ha ojerurévo iñe’ẽ avyvu toñehendu ha tojejapo tembiapo ñemboguata aja.

Mba’eporandu Previa, Libre ha Informada oñemboguatavéta ohóvo ko’ã jasy oúvape, oñeñembyatývo ha oñemboguatávo tembiapoita ojeroikehápe opavavépe, ha oñemoañetévo avei umi tembiapo oñemboguatáva ñe’ẽ ñemombareterã toguata py’aguapýpe, oñemomba’eguasúvo ichupekuéra ha ojehechakuaávo aty rembipota.

Umi tembiapo oñemboguatáva guive oñemopyenda ñepyrũ hag̃ua las Unidades de Asuntos Lingüísticos (UAL) tavao ha tavusuo ryepýpe, ojerureháicha Tembiapoukapy 6797/17, oñeg̃uahẽkuri avei Alto Paraná tavusuópe oñembohape ha oñemoirũ hag̃ua ichupekuéra iñe’ẽnguéra rekoguatarãme.

Karai Eligio Martínez Morel, tekombo’e sambyhyhára, omog̃uahẽ hembiaporendápe PÑS mba’apoharakuérape, umíva apytépe oĩkuri Karin Mendoza, Ñe’ẽnguéra Rape’apo Moakãhapavẽmegua ha Esmilse Ramírez Lengua de Señas Moakãhapavẽmegua.

Pe ñembyatypy aja oñeñe’ẽ mba’épa ojerure Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra Rehegua, Léi 6530/20 Lengua de Señas rehe oñe’ẽva ha Tembiapoukapy hesegua 9274/23 ñe’ẽnguéra oñembohape porãve hag̃ua ha upéichante avei oñeñemongeta mba’éichapa mokõive temimoĩmby oñopytyvõkuaa oñemombarete hag̃ua ñe’ẽnguéra ojeporúva guive umi 22 táva oĩva ko tavusuo ryepýpe.

Ipahápe he’i ojupe iporãva’erãha oñemboheraguapýramo ñoñe’ẽme’ẽ ñopytyvõra oñemoañete porãve hagua opaite tembiapoukapyrã ojeruréva ko’ã léi ha apoukapykuéra.

Pe Corpus de Referencia Guaraní Paraguayo Actual rehegua (COREGUAPA), ojejuhúva Paraguái Ñe’enguéra Sãmbyhyha (PÑS) ñandutiroguépe, oñemboheteve ohóvo ñe’ẽndy pyahu rupive oipytyvõtava ko tembiporu ñe’ẽ rehegua oporoipytyvõve hag̃ua.

Nda’aréiete oñemoingeve 82.000 ñe’ẽ pyahu, oñeguenohẽva’ekue heta guaraní jehaipy tekome’ẽmby reheguávagui, umíva apytépe ojejuhu Tetã Léi Guasu, Léi Ñe’ẽnguéra rehegua ha Código Electoral, ha ambueve.

COREGUAPA ha’ehína apopyrã oñemboguatáva ojejúvo Ñe’ẽnguéra Rapereka Moakãhapavẽ rupive, Tembiporu Marandu ha Iñemoasãirã Moakãha ñepytyvõme, mokõive oĩva PÑS ryepýpe.

Ko corpus lingüístico ha’e peteĩ ñe’ẽndy ryru ojeporúva ojeheka hag̃ua ñe’ẽnguéra ojehechakuaa hag̃ua mamo hendápepa ojeiporu, mba’eichaitépa ha ijeporu retakue umía.

Ojejuhukuaa ko enlace-pe:

http://corpus.spl.gov.py/py

Mba’apoharakuéra Lengua de Señas Moakãhapavẽmegua, Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha ryepýpegua oipytyvõkuri ohesa’ỹjóvo mba’aéichapa opyta biblia lengua de señas-pe oñembohasapyréva, ko aponde’a omoakãkuri Sociedad Bíblica Paraguaya ha consultora Meéxico-gua Isela Trujillo.

Ko ñembyatypy aja, Sociedad Bíblica Paraguaya mokãhára, karai Samuel Fleitas, consultora Trujillo ndive ha upéichante avei Julián Pesoa omoakãva ko’ã ñe’ẽasahára aty, ha ñe’ẽasaharakuéra Julián Pesoa Ozuna, Angélica Alcaraz ha Mariela Pesoa ha ñe’ẽrechaukahára Josías Cáceres, omog̃uahẽkuri kuñakarai Zulma Trinidad, Departamento de Planificación, Promoción y Registro de Intérpretes de Lengua de Señas Paraguaya mbohapehára, ha Esmilse Ramírez, Departamento de Investigación y Estandarización de la Lengua de Señas Paraguaya mbohapehárape.

Pe tembiapo jehechajeýpe oike pe ñe’ẽasa ñehesa’ỹijo, upépe ojehechakuaa iñemohendapy, performance pe haipy seña lexicalizada. Pe consultora Trujillo omomba’eguasu Lengua de Señas Paraguaya rekoteĩ, he’ívo sa’i oikeha ipype Lengua de Señas Americana, kóva imbaretehaguére oike’akue ambue ñe’ẽ ryepýpe ha avei ñane retãmegua ombohasapaite biblia lengua señas paraguaya-pe, ary 2020-pe oñemyasãi ñepyrũva’ekue.

Upéichante avei, ojehechakuaa tekotevẽha gueteri oñembohasave Lengua de Señas Paraguaya-pe ambue ambue tembiporu tekombo’erã rehegua, ojerureháicha Léi 6530/20 ha decreto reglamentario hesegua.

Oñemopyendapotávo umi Unidad de Asuntos Lingüísticos (UAL) taha’e tavao térã tavusuo ryepýpe, Ñe’ẽnguéra Rape’apo Moakãhapavẽ ha Lengua de Señas Moakãharapavẽ mba’apohára og̃uahẽ avei Pedro Juan Caballero tavaópe.

Arandupy Mbohapehára, Anibal Cardona Benítez, omog̃uahẽ hembiaporendápe PÑS  rérape ohóva, ko’ãva ha’ekuri Esmilse Rmírez ha Karin Mendoza. Oñembyaty aja hikuái oñeñe’ẽ umi Léi ha mbojojaha ojeguerekómava ñe’ẽnguéra ñepytyvõra rehe. Upéichante avei, oñeñe’ẽ mba’éichapa oñopytyvõkuaa mokõive temimoĩmby oñemombarete hag̃ua  tavao rembiapo ha ñe’ẽnguéra jeporu jojarã ha avei mba’eichaitépa PÑS oipytyvõkuaa ichupekuéra.

Tavao mba’apohára he’i omba’apotaha omoirũ ha oykeko hag̃ua tetã rembiapo oñemboguatáva ojejúvo mokõive ñe’ẽ tee jeporu memerã ko’ýte ko távape ha opyta omoñepyrũvo opaite mba’e tekotevẽva oñemoĩ hag̃ua peteĩ mba’apohára katupyry omba’apótava ñe’ẽnguéra rerhehápe ko tavao ryepýpe.

Ko tembiapo oñemboguata ojejúvo oñemombarete hag̃ua tetã ñe’ẽkõi ha upekuévo avei oñemoherakuã hag̃ua Léi 6530/20, lengua de señas rehegua ha tembiapokapy hesegua.

Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha ha Tekombo’e ha Tembikuaa Motenondeha vy’apópe oikuaauka Ñe’ẽryru Mbohapy Ñe’ẽmegua qom/castellano/guaraní ha Qom Ñe’ẽtekuaa, kóva oikókuri Escuela Básica N.º 7557 Kael Sat Lecpi rógape, opytáva Cerrito, Chaco-pe.  Ko tembiapo porãite iñapysẽva tuichaitereimba’e oñemyasãi ha oñeñangareko hag̃ua Paraguái retã tekojoparaita ha ñe’ẽita.

Ko’ã tembiporu guasu jeikuaaukahápe oĩkuri mburuvichakuéra tekombo’épegua ha tetã rekuái rérapegua omog̃uahẽva hembiasa ha hemimo’ã ko mba’e porãite ojehecharamóvare, kóva opityvõta rupi oñemombarete ha oñemoingove katui hag̃ua Qom Ñe’ẽ. Oñemomba’eguasu ko’ã tembiporu osẽramóva oipytyvõta rehe oñembo’e  ha oñeñangareko katui hag̃ua ko ñe’ẽ ypy.

Sãmbyhyhára Javier Viveros, oñe’ẽ aja ohechakuaa ha omomba’eguasu ko’ãichagua tembiapo oñeñanagareko hag̃ua ypykuéra ñe’ẽ rehe,  omoneĩvo « jaikuaa porã  peteĩteĩ ñe’ẽ ha’eha peteĩ arapy ipypevoi, ha oñeñangarekóramo hese, oikove katuíta avei mba’eichapa ha’ekuéra oikũmby ko yvóra, oikove puku ha heko mbareteva’ekue ko’ã siglo ohasava’ekuépe. Jajepytasova’erã qom ñe’ẽ ipotyjera hag̃ua, taimbarete ha tahekove katui tenonde gotyove; upeva’erã oikotevẽ ñanderehe. Jaykekova’erã tekombo’e ñe’ẽkõime, mbo’ehára ñembokatupyryve ha ñamoheñoiva’erã pa’ũ ko’ã ypykuéra ikatuhápe oñe’ẽ avave omboyke ni oñe’ẽjoko’ỹme chupekuéra».

Upéichante avei, Tekombo’e ha Tembikuaa Motenondehára, karai Luis Ramírez he’i “ mbo’ehao castellano ñe’ẽ ndive oike ko’ã ypykuéra atýpe, hákatu ko ñe’ẽryru ha ñe’ẽtekuaa Qom ñe’ẽmegua rupive, ko’ã ypykuéra aty oikéta mbo’ehaópe. Ojeguerekóramo ko ñe’ẽ kuatiápe, ndaha’éi oiko pukuvétanteva, upéva he’ise ojeporutaha peteĩ escudo, peteĩ puente ramo oipytyvõva peteĩ tekopy oike hag̃ua ambuévape ha ambuéva ipype”.

Ko mba’eguasuete ojehecháva ko árape ohechauka ñane retã guive oñemba’apo mbareteha oñeñangareko hag̃ua tekojoparaeta ha ñe’ẽita rehe ha avei oñemoañeteha ypykuéra ñe’ẽ, ijapytépe Qom ñe’ẽ hekove puku ha umim ñemoñare pyahu toiporu katui hekovépe. Ko’ã ñe’ẽryru ha ñe’ẽtekuaa Qom rehegua ojejapo Decenio Internacional de las Lenguas Indígenas ryepýpe oporohenóiva oñemba’apo hag̃ua hesekuéra.

Ko’ã tembiapo oñemboguatáva ojejúvo umi Unidad de Asuntos Lingüísticos (UAL) ñemopyendarã rekávo taha’e tavao ha tavusuoháre, ojerureháicha Tembiapoukapy 6797/17, oñeg̃uahẽkuri Amambay tavusúpe oñembohape ha oñeipytyvõ hag̃ua chupekuéra iñe’ẽnguéra jeporúpe.

Tekome’ẽmby Rekombo’ehára, karai Fabio Saldívar omog̃uahẽ hembiaporendápe Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha mba’apohárape, ko’ãva apytépe oĩkuri Karín Mendoza; Ñe’ẽnguéra Rape’apo Moakãhapavẽmegua ha Esmilse Ramirez, Lengua de Señas Moakãhapavẽmegua. Ko ñembyaty aja, oñe’ẽkuri Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua, ha Léi 6530/20 Lengua de Señas rehegua ha upéichante avei Tembiapoukapy  9274/23 rehe, upéichante avei mba’éichapa oñopytyvõkuaa ko’ã temimoĩmby oñemombarete hag̃ua ñe’ẽnguéra jeporu umi táva oĩva guive ko tavusuo ryepýpe.

Ipahápe, , mokõivéva ojekupyty oñemboheraguapy hag̃ua ñoñe’ẽme’ẽ oñopytyvõve hag̃ua ha upéichante avei oñemboguata hag̃ua opaite mba’e ojeruréva ko’ã léi ñe’ẽ rehegua.

Tembiapo recharamomby «Pedro Páramo»,  Juan Rulfo, México retãygua ohaiva’ekue oñembohasa guarani ñe’ẽme ha oñeguenohẽ potaitehína. Pe ñe’ẽasa ñane ñe’ẽ teépe omyakãkuri ñe’ẽpapára ha ñe’ẽasahára katupyry Susy Delgado, ko tembiapo oñemboguata tembiapojoaju ombohapéva Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha (PÑS), Tetã Arandupy Sãmbyhyha (TAS) ha México Embajada Paraguáipegua rupive.

PÑS oñemongu’e ha ojepytaso mbarete rupi ojekupyty  hag̃ua Agencia Literaria Carmen Balcells ndive, kóva ha’erupi temimoĩmby omyakãva ko haihára apytu’ũroky járatee ha upéva rehe oñemoañete ha péina osẽtama katu ko tembiapo neporãva, ko mombe’ugua’upyrusu ohechaukáva realismo mágico ha ojeguerekóva peteĩ boom latinoamericano ramo, ko’ág̃a oĩtama avei guarani ñe’ẽme.

Oñe’ẽvo ko tembiapo rehe, ñe’ẽasahára Susy Delgado he’i « oñeikuave’ẽse peteĩ mombe’ugua’upyrusu ojehecháva peteĩ monumento poético-ramo castellano mexicano-pe g̃uarã, peteĩ mombe’ugua’upyrusu oñemoheñóiva tetãyguára ñe’ẽ ñepytyvõme, oñembojeguaka ha oñemoporãvéva ohóvo tapére, ñane ñe’ẽ guarani oguerekóva avei ihaipýpe».

«Ñe’ẽ og̃uahẽva ndive –guaraní ñe’ẽ–,  oñeha’ãva’erã he’i hag̃ua Pedro Páramo ijojaha’ỹva, ipumbasy ambuéva, heñóiva teko ymaguarégui ha ha’éichagua ndojejuhúiva, herakuã porãvéramo guare iñasãiva’ekue Sudamérica pukukue», upéicha omombe’u kuñakarai ñe’ẽasahára.

PÑS omba’apo mbarete oñemoañete hag̃ua «Pedro Páramo» ñembohasa guaraníme, kóva ko tembiapo opytatahaguére tembiporu guasúramo ko ñe’ẽ ojeporuvévape Paraguáipe g̃uarã, kóicha oñemopyenda ha ojeporureme hag̃ua opaite hendápe ha opaite mba’erã.

Ko apopyrã – oykekókuri avei Academia Paraguaya de la Lengua Española ha Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ— oguereko ipype Bernardo Neri Farina ha lingüista Domingo Aguilera ñehesa’ỹijopy. Ko mombe’ugua’upyrusu «Pedro Páramo» guaranímegua ogueraháta editorial Rosalba séllo, ág̃a tenonde gotyove omomarandútava araka’etépa oñeguenohẽ ha ojeikuaaukáta opavavépe.